Ensaio sobre iso no que máis penso
texto de Anne Carson, tradución de Jesús Castro Yáñez
No erro.
E nas súas emocións.
Polas beiras do erro hai un estado de temor.
No medio do erro hai un estado de delirio e derrota.
Decatarse de que se cometeu un erro causa vergoña e remorso.
Ou non?
Exploremos o tema.
Moita xente, incluído Aristóteles, considera o erro
un suceso mental valioso e interesante.
Cando fala da metáfora na súa Retórica,
Aristóteles di que hai 3 clases de palabras.
Estrañas, ordinarias e metafóricas.
«As palabras estrañas descolócannos,
as ordinarias transmítennos o que xa coñeciamos;
é polas metáforas que topamos con algo novo e fresco»
(Retórica, 1410b10-13).
En que consiste esa frescura da metáfora?
Aristóteles di que a metáfora fai que a mente se experimente a si mesma
no acto de cometer un erro.
Ve a mente como algo que se move pola superficie plana
da linguaxe ordinaria
cando de súpeto
esa superficie rompe ou complícase.
Emerxe o inesperado.
Ao primeiro parece raro, contraditorio ou incorrecto.
Logo cobra sentido.
E é nese momento, segundo Aristóteles,
cando a mente se dirixe a si mesma e di:
«É boa verdade, e así e todo que enganada estaba!»
Dos erros verdadeiros das metáforas pódese aprender unha lección.
Non só que as cousas non son o que parecen,
e de aí que nos enganemos,
senón tamén que esa equivocación é valiosa.
Quedade coa idea, di Aristóteles,
pois nela hai moito que ver e que sentir.
As metáforas ensínanlle á mente
a desfrutar do erro
e a aprender
da xustaposición entre o que é e o que non é.
Hai un proverbio chinés que di:
O pincel non pode escribir dous caracteres nunha pincelada.
E porén
xusto iso é o que fai un bo erro.
Velaquí un exemplo.
É un fragmento dun poema en grego antigo
que contén un erro de aritmética.
Parece que o poeta non sabe
que 2+2=4.
Alcmán, fragmento 20:
[?] fixo tres estacións, verán
e inverno e terceiro o outono
e cuarta a primavera cando
é o florecemento pero comida abonda
non é
Alcmán viviu en Esparta no s. VII a.C.
Esparta érache un estado pobre
e é improbable
que Alcmán levase vida de rico ben alimentado.
Este feito dá un contexto ás súas observacións
que conclúen en fame.
Sempre sentimos a fame
coma un erro.
Alcmán fai que experimentemos este erro
canda el
ao facer uso eficaz dun erro computacional.
Para un pobre poeta espartano
coa lacena baleira
ao final do inverno,
aí a vén a primavera
coma unha nova ocorrencia da economía natural,
a cuarta nunha serie de tres,
desequilibrando a súa aritmética
e encabalgando o seu verso.
O poema de Alcmán deixa pola metade o seu pé iámbico
sen explicar
de onde chegou a primavera
ou por que os números non axudan
a controlar mellor a realidade.
Hai tres cousas que me gustan do poema de Alcmán.
A primeira é que é pequeno,
lixeiro
e dunha economía máis que perfecta.
A segunda é que parece suxerir cores coma o verde pálido
sen sequera amentalas.
A terceira é que pon en práctica
importantes cuestións metafísicas
(como a de quen fixo o mundo)
evitando análises obvias.
Fíxate que o verbo «fixo» no primeiro verso
non ten suxeito: [?]
No grego é moi pouco habitual
que un verbo non teña suxeito, de feito
é un erro gramatical.
Os filólogos máis ríxidos diranche
que este erro non é máis ca un accidente de transmisión,
que o poema tal e como nos chegou
seguramente sexa un fragmento solto
dun texto máis extenso
e que Alcmán case que seguro
nomeaba o axente da creación
nos versos que preceden os que temos.
Pois ben podería ser.
Mais ben sabes que o obxectivo principal da filoloxía
é reducir todo pracer textual
a un accidente da historia.
E a presunción de saber o que un poeta quere dicir
é algo que me incomoda.
Así que deixemos estar o interrogante
no comezo do poema
e admiremos a ousadía de Alcmán
por encarar o que queda entre corchetes.
A cuarta cousa que me gusta
do poema de Alcmán
é que dá a impresión
de estar espetando unha verdade que non se quere dicir.
Moitos son os poetas que aspiran
a este ton de lucidez accidental
pero poucos o logran coa facilidade de Alcmán.
Por suposto que esa sinxeleza é falsa.
Aclmán non é sinxelo en absoluto,
é todo un finxidor de primeira.
Ou o que Aristóteles chamaría un «imitador»
da realidade.
Imitación (mimesis en grego)
é o termo colectivo que lles dá Aristóteles aos erros verdadeiros da poesía.
O que me gusta deste termo
é a facilidade coa que acepta
que aquilo co que lidamos cando facemos poesía é o erro,
a premeditada creación de erros,
a deliberada rotura e complicación dos erros
a partir dos que pode xurdir
o inesperado.
Así un poeta como Alcmán
sortea o medo, a ansiedade, a vergoña, o remorso
e esas emocións ridículas asociadas a cometer erros
para lidar
coa verdade dos feitos.
A verdade dos feitos para os humanos é a imperfección.
Alcmán rompe as regras da aritmética
e pon en perigo a gramática
e desbarata a métrica do seu verso
para nos conducir ata ese feito.
Ao final do poema o feito permanece
e o máis seguro é que Alcmán siga tendo a mesma fame.
E porén algo cambiou no cociente das nosas expectativas.
Pois ao levarnos a engano
hai algo que Alcmán perfeccionou.
De feito
fixo algo máis que perfecto.
Dunha soa pincelada.
Do libro Men in the off hours (Anne Carson, 2000)
Tradución de Jesús Castro Yáñez